بوی عیدی، بوی توپ، بوی کاغذ رنگی. رایحه مواردی که ذکر کردیم از اوایل اسفند در کوچه‌پس‌کوچه‌های ایران ما حس می‌شود. این رایحه زیبا حاوی پیامی از نو شدن و زایندگی است. ما نیز این زایندگی و نو شدن را تحت عنوان نوروز جشن می‌گیریم. جشن باستانی نوروزی همواره با سنت‌ها و آیین خاص خود دنبال می‌شود. یکی از مواردی که همواره هنگام سال‌تحویل درگیر آن هستیم چیدن سفره هفت سین است. از همین رو در این مقاله سعی کردیم تا شما را با تاریخچه هفت سین آشنا کنیم. با مجله اینترنتی عصر پنجشنبه همراه باشید.
تاریخچه سفره هفت سین
پیش از پرداختن به نمادهای سفره هفت سین بهتر است با تاریخچه هفت سین بیشتر آشنا شوید. ایرانیان باستان در گذشته دو جشن بزرگ داشتند. در واقع جشن مهرگان و نوروز از بزرگ‌ترین جشن‌های ملل ما است. جالب است بدانید در آیین زرتشت اصلاً سفره‌ای به نام هفت سین وجود نداشته است. در واقع آن‌ها سفره‌ای به نام خوان نوروزی داشته‌اند. از اجزای اصلی خوان نوروزی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
- تخم‌مرغ
- آب
- ماهی
- نارنج
- آیینه
- شربت
- شیرینی
- نان
- پنیر
- آجیل مغز
- شاخه درختان بید، انجیر، انار یا زیتون
یکی دیگر از اجزای خوان نوروزی آتش بوده که در آیین زرتشت اهمیت زیادی دارد. امروزه نیز ما با روشن‌کردن شمع در سفره هفت سین این عنصر باستانی مهم را زنده نگه داشته‌ایم. اسفند نیز از دیگر عناصری بود که ایرانیان باستان بر روی سفره خود قرار می‌دادند. از نظر آنان استفاده از اسفند موجب دوری انرژی‌های منفی می‌شد. تخم‌مرغ نیز سمبلی از حیات و زیستن بوده است. همچنین ماهی به‌عنوان سمبلی از ایزدبانو آناهیتا بوده که اجداد ما از آن در خوان نوروزی استفاده می‌کردند. پیدایش سفره هفت سین نیز اگرچه قدمتی دیرینه دارد اما مشخص نیست که از چه تاریخی به شکل امروزی مورداستفاده قرار گرفته است. قدیمی‌ترین اثری که از سفره هفت سین موجود است به نقاشی کمال الملک بازمی‌گردد. البته برخی از منابع دیگر از وجود یک سری از سفره‌های دیگر به‌جای هفت سین سخن می‌گویند که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم.
هفت شین و هفت چین
در برخی از منابع آمده است که پیش از ورود اسلام، ایرانیان در سفره‌های نوروزی خود از هفت عنصر که واژگان آن‌ها با حرف «ش» آغاز می‌شده است استفاده می‌کردند. از جمله عناصر هفت شین شامل شربت، شقایق، شهد، شمع، شراب، شمشاد و شیرینی بوده است. البته استفاده از این سفره بر اساس منابع به دوران قبل از ساسانیان بازمی‌گردد. برخی از منابع که چندان هم معتبر نیستند معتقدند که ابتدای به امر نام آن هفت چین بوده است. در واقع اعتقاد دارند به سبب قراردادن خوراکی‌ها در ظرف‌های چینی، ایرانیان آن را هفت چین می‌نامیدند. البته همان‌طور که از روایت آن برمی‌آید بسیاری از تاریخ‌دانان امروزه صحت آن را زیر سؤال برده‌اند.
نمادهای سفره هفت سین
همان طور که گفته شد دقیقاً مشخص نیست که از چه زمانی ایرانیان روی به استفاده از هفت عنصر که با حروف «س» آغاز می‌شود در سفره‌های نوروزی خود آورده‌اند. بااین‌حال امروزه در تمامی اقصی‌نقاط کشورمان ما از این عناصر در سفره‌های خود استفاده کرده تا نوروز باستانی را پاس بداریم. در ادامه به هر کدام از این عناصر اشاره می‌کنیم. از جمله هفت‌سین نوروزی شامل موارد زیر است.
- سیب
- سبزه
- سیر
- سرکه
- سمنو
- سکه
- سنجد
سیب
سیب در سفره هفت‌سین به‌عنوان نمادی از سلامت و تندرستی شناخته می‌شود. در واقع به جهت تداوم سلامتی در اعضای خانواده این میوه خوشمزه در سفره قرار می‌گیرد. شایان‌ذکر است که استفاده از سیب قرمز رایج‌تر است. در اکثر مواقع سیب را بدون برش بر روی سفره قرار می‌دهند. اما برخی نیز آن را به‌صورت قاچ شده در سفره می‌گذارند.
سبزه
در هر فرهنگ و آیینی سال جدید فرصتی است تا در عادات، رفتار و شخصیت خود بازنگری کنیم. در واقع سال نو می‌تواند سرچشمه‌ای از زایش و نو شدن را در دل تمامی اشخاص به وجود آورد. از همین رو چه‌بهتر که ما نمادی از زایش، سرسبزی و نو شدن را در سفره هفت سین خود داشته باشیم. سبزه دقیقاً چنین نمادی را در سفره‌های هفت‌سین ایفا می‌کند.
سیر
سلامتی از جمله نعمت‌هایی است که شاید هنگام داشتنش چندان قابل‌اهمیت نباشد. اما زمانی که مشکلی به وجود آید ما ارزشمندی وجود آن را درک می‌کنیم. از همین رو خوب است که در سفره هفت سین خود از نمادهایی استفاده کنیم که یادآور وجود سلامتی باشد. حضور سیر نیز در سفره هفت‌سین به‌عنوان نمادی از سلامتی است. در واقع خاصیت‌های فراوان سیر در عرصه سلامتی موجب شده تا در سفره هفت سین به‌عنوان یک سین مهم قرار گیرد.
سرکه
این‌همه شهد و شکر کز سخنم می‌ریزد اجر صبریست کز آن شاخه‌نباتم دادند
صبر خصوصیتی است که در وجود هر انسان لازم است تا دوام او در برابر مشکلات افزایش یابد. در واقع صبر در مواجهه با سختی‌های گوناگون می‌تواند همچون عصایی باشد تا در مسیر موفقیت گام برداریم. برخی از خوراکی‌ها نیز به سبب تداوم و پایداری طولانی‌مدت می‌تواند نمادی از صبر تلقی شوند. یکی از این خوراکی‌ها سرکه است. در واقع سرکه دارای مقاومت بالایی است و در ایام قدیم به‌عنوان محافظت‌کننده سبزیجات در برابر فاسدشدن از آن بهره می‌بردند. از همین رو وجود آن به‌عنوان نمادی از صبر و مقاومت توانسته سفره‌های هفت سین ایرانیان را درخشان‌تر کند. لازم به ذکر است که در برخی مناطق به‌جای سرکه از سماق استفاده می‌شود.
سمنو
گندم از ایام قدیم تا کنون به‌عنوان تأمین‌کننده غذای انسان نقش بسیار مهمی داشته است. به همین دلیل استفاده از خوراکی‌های درست شده از گندم مانند سمنو در زمان قدیم بسیار رایج بوده است. این خوراکی سنتی امروزه در کشورهایی مانند ایران، ازبکستان، ترکیه، تاجیکستان و افغانستان همچنان درست می‌شود. سمنو به‌عنوان نمادی از برکت در سفره‌های هفت‌سین نیز وجود دارد. در برخی از مناطق، حلوا و نبات را به‌جای سمنو در سفره هفت‌سین قرار می‌دهند.
سنجد
مهرورزی و عشق از مهم‌ترین شاخصه‌ها در این جهان هستند. وجود عشق در واقع می‌تواند شفادهنده‌ای طولانی در مسیر پرپیچ خم زندگی باشد. پس چه خوب است که یادآوری وجود آن بتواند گشایش‌های عظیمی در زندگی ما به وجود آورد. به همین دلیل از سنجد به‌عنوان نماد عشق و مهرورزی در سفره‌های هفت سین استفاده می‌شود.
سکه
این عضو هفت‌سین نماد برکت، رزق‌وروزی است. از همین رو وجود آن در سفره‌ها به معنای امید داشتن برای ایجاد گشایش‌های اقتصادی در سفره هر خانوار محسوب می‌شود. البته بر اساس تاریخچه هفت‌سین ما امروزه می‌دانیم که در کنار سکه، ایرانیان باستان نان و پنیر را نیز به‌عنوان نمادی از برکت قرار می‌دادند. همچنین باید ذکر کرد که استفاده از شاخه‌های درخت بید، انار، زیتون و انجیر در گذشته به‌عنوان رزق و روزی برکت رایج بوده است.
اجزای دیگر سفره هفت سین
بر اساس تاریخچه هفت سین، اجزای دیگری نیز در سفره هفت سین وجود دارد که نام آن‌ها با سین آغاز نمی‌شود. به طور مثال می‌توان به تخم‌مرغ اشاره کرد. تخم‌مرغ به‌عنوان نماد برکت یکی از همین اجزا است که امروزه ما آن‌ها را به‌صورت رنگ شده بر سر سفره‌های خود می‌گذاریم. دیگر اجزای ثابت در سفره هفت سین به شرح زیر است.
ماهی
ماهی‌های قرمز بخش جدایی‌ناپذیر سفره هفت سین ایرانیان از دوران باستان تا به امروز بوده است. اگرچه امروزه حرف‌وحدیث‌های فراوانی درباره این عضو در تاریخچه هفت‌سین به وجود آمده است. یکی از نگرانی‌ها درباره ماهی‌های قرمز، ازدیاد نسل این ماهی‌ها به سبب رهاشدن در آب‌ها است. همچنین عدم آگاهی مردم در مورد نگه‌داشتن ماهی‌ها و مرگ بسیاری از آن‌ها نیز از جمله نگرانی‌هایی است که دوستداران محیط‌زیست دارند.
آیینه و شمع
آیینه همواره در دوران باستان نمادی از خودشناسی بوده است. پس وجود آن در سفره‌های هفت سین می‌تواند معنایی بسیار زیبا داشته باشد. در واقع آیینه می‌تواند نمادی بر این باشد که در سال جدید با نگریستن به درون خود بتوانیم آلایندگی‌ها را بزداییم و با افزایش‌های پاکی‌های درون خود گامی مهم در پیشرفت خود برداریم. در آیین زرتشت همواره آتش پدیده‌ای مقدس تلقی می‌شود. از همین رو همواره در تاریخچه هفت سین نیز مشاهده شده که آتش بخش جدایی‌ناپذیر بوده است. امروزه ما با روش دیگری این آیین را زنده نگه داشته‌ایم. در واقع استفاده از شمع به‌نوعی تجلی زنده نگه‌داشتن آیین باستانی نیاکان ما محسوب می‌شود.
آجیل و شیرینی
استفاده از آجیل در طول زمان دچار تغییراتی شده است. بر اساس تاریخچه هفت سین، ایرانیان باستان فقط مغز آجیل را در خوان نوروزی خود قرار می‌دادند. در واقع آن‌ها پوست برخی از آجیل‌ها را جدا می‌کردند. امروزه ما بدون اهمیت به این مسئله آجیل‌ها را بر سفره قرار می‌دهیم. شیرینی نیز از ایام قدیم در سفره‌های هفت سین وجود داشته است. اگرچه امروزه برخی از افراد شیرینی را در داخل سفره‌های هفت‌سین قرار نمی‌دهند.
قرآن کریم
ورود اسلام به ایران بخش مهمی از فرهنگ و تاریخ کشورمان را تحت‌تأثیر خود قرار داد. از همین رو به سبب مسلمان بودن اکثریت ایرانیان امروزه ما قرآن کریم را به‌عنوان کتاب مقدس بر سر سفره هفت سین قرار می‌دهیم. همچنین رسم بر این است که بزرگ‌ترها عیدی را در داخل قرآن قرار داده و سپس به اعضای خانواده می‌دهند.
بر اساس تاریخچه هفت سین ابتدا ایرانیان در سفره‌های نوروزی خود از عناصر دیگری همچون آب، نان، پنیر، سکه، شیرینی و… استفاده می‌کردند. به‌مرورزمان هفت عنصر که حرف اول آن‌ها با «س» شروع می‌شد را در داخل سفره‌های خود قرار دادند. سرکه، سیب، سبزه، سمنو، سکه، سنجد و سیر از جمله هفت عنصر اصلی هفت سین هستند. هر کدام از این عناصر نماد یک ویژگی باارزش محسوب می‌شوند. شایان‌ذکر است که در کنار هفت عصر ذکر شده از موارد دیگری مانند ماهی، شیرینی، شمع، تخم‌مرغ و قرآن کریم نیز استفاده می‌شود.